AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI ADINDAN
Azərbaycan Respublikası
Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun
QƏRARI
Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 59.1.9 və 60-cı maddələrinin bəzi müddəalarının şərh edilməsinə dair
02 aprel 2012-ci il Bakı şəhəri
Azərbaycan
Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu Fərhad Abdullayev
(sədr), Sona Salmanova, Fikrət Babayev, Südabə Həsənova, Ceyhun
Qaracayev, Rövşən İsmayılov, Rafael Qvaladze, İsa Nəcəfov
(məruzəçi-hakim) və Kamran Şəfiyevdən ibarət tərkibdə,
məhkəmə katibi İsmayıl İsmayılovun,
maraqlı
subyektlərin nümayəndələri Azərbaycan Respublikası Prokurorluğunun
Dövlət ittihamının müdafiəsi üzrə idarəsinin rəisi İlqar Cəfərovun,
Gəncə Apellyasiya Məhkəməsinin hakimi Şamil Rzaquliyevin və Azərbaycan
Respublikası Milli Məclisi Aparatının İnzibati və hərbi qanunvericilik
şöbəsinin baş məsləhətçisi Eldar Əsgərovun,
ekspert
Bakı Dövlət Universitetinin Cinayət hüququ və kriminologiya
kafedrasının dosenti, hüquq üzrə fəlsəfə doktoru Məleykə Bayramovanın,
mütəxəssis Qasım Rəhimovun iştirakı ilə,
Azərbaycan
Respublikası Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin IV və VI hissələrinə
müvafiq olaraq xüsusi konstitusiya icraatı üzrə açıq məhkəmə iclasında
Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 59.1.9 və 60-cı
maddələrinin bəzi müddəalarının şərh edilməsinə dair Azərbaycan
Respublikası Prokurorluğunun sorğusu və Gəncə Apellyasiya Məhkəməsinin
müraciəti ilə əlaqədar konstitusiya işinə baxdı.
İş
üzrə hakim İ.Nəcəfovun məruzəsini, maraqlı subyektlərin
nümayəndələrinin və mütəxəssisin çıxışlarını, ekspertin rəyini dinləyib
və iş materiallarını araşdırıb müzakirə edərək, Azərbaycan Respublikası
Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu
M Ü Ə Y Y Ə N E T D İ:
Azərbaycan
Respublikası Prokurorluğu (bundan sonra – Prokurorluq) sorğu ilə
Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinə (bundan sonra –
Konstitusiya Məhkəməsi) müraciət edərək Azərbaycan Respublikası Cinayət
Məcəlləsinin (bundan sonra – CM) 59.1.9-cu maddəsinin "könüllü gəlib
təqsirini boynuna alma” müddəasının, həmin Məcəllənin 60-cı maddəsinin
"bu Məcəllənin 59.1.9 və 59.1.10-cu maddələrində” müddəasının,
törədilməsinə görə daha ciddi cəza növü olaraq ömürlük azadlıqdan məhrum
etmə cəzası nəzərdə tutulan cinayətlər üzrə CM-in 60-cı maddəsinin
tətbiq olunub-olunmamasının mümkünlüyünün şərh edilməsini xahiş
etmişdir.
Sorğuda
göstərilir ki, CM-in 59.1.9-cu maddəsində "könüllü gəlib təqsirini
boynuna alma” cəzanı yüngülləşdirən hallardan biri kimi nəzərdə
tutulmuşdur. Cinayət qanununda "könüllü gəlib təqsirini boynuna alma”
müddəasınınistifadə edilməsinə baxmayaraq onun anlayışı CM-də, habelə
Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsində (bundan sonra –
CPM) açıqlanmamışdır. "Könüllü gəlib təqsirini boynuna alma” müddəasına
cinayət mühakimə icraatında tez-tez, lakin fərqli hallar üzrə istinad
edildiyindən onun mahiyyətinin aydınlaşdırılmasına ehtiyac vardır. Belə
ki, bəzən cinayət əməlini onu tanıyan şəxslərin və ya aşkar surətdə
çoxsaylı insanların qarşısında törədən, ibtidai araşdırma orqanına
cinayətin onun tərəfindən törədilməsi məlum olan, habelə axtarışda olan
şəxsin özünü hüquq-mühafizə orqanlarına təqdim etməsi məhkəmələr
tərəfindən könüllü gəlib təqsirini boynuna alma kimi qiymətləndirilərək
yüngülləşdirici hal kimi cəza təyini zamanı nəzərə alınır.
Sorğuda
qeyd olunur ki, məhkəmələr müəyyən hallarda CM-in 60-cı maddəsinin
tətbiqi üçün həmin Məcəllənin 59.1.9 və 59.1.10-cu maddələrində nəzərdə
tutulan cəzanı yüngülləşdirən hallardan birinin olması ilə
kifayətlənirlər. Sorğuverənin mülahizəsinə görə CM-in 59.1.9-cu
maddəsində "və ya” bağlayıcısından istifadə edilmədiyindən həmin
maddənin cəzanı yüngülləşdirən hal kimi tətbiqi üçün könüllü gəlib
təqsirini boynuna almış şəxsin cinayətin açılmasına, onun
iştirakçılarının ifşa edilməsinə, cinayət nəticəsində əldə edilmiş
əmlakın axtarışına və tapılmasına fəal kömək etməsi də zəruri şərt kimi
qəbul olunur. Belə hallar CM-in 60-cı maddəsinin bu qaydada tətbiqinin
mümkünlüyünü şübhə altına alır.
Sorğuda
həmçinin CM-in Xüsusi hissəsinin maddəsinin sanksiyasında ömürlük
azadlıqdan məhrum etmə cəzası nəzərdə tutulan xüsusilə ağır cinayət
törətmiş şəxslərə münasibətdə həmin Məcəllənin 60-cı maddəsinin tətbiq
edilib-edilməməsi məsələsinin şərh olunması da xahiş olunur. Sorğuverən
hesab edir ki, ömürlük azadlıqdan məhrum etmə cəzası müddətsiz cəza növü
olduğundan CM-in 60-cı maddəsinin həmin şəxslərə şamil
olunub-olunmaması qanunvericilikdə birmənalı həllini tapmamışdır.
Eyni
zamanda, Gəncə Apellyasiya Məhkəməsi Konstitusiya Məhkəməsinə
ünvanladığı müraciətdə CM-in 59.1.9-cu maddəsində nəzərdə tutulan
"könüllü gəlib təqsirini boynuna alma” və həmin Məcəllənin 60-cı
maddəsində göstərilən "bu Məcəllənin 59.1.9 və 59.1.10-cu maddələrində”
müddəalarının Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının (bundan sonra –
Konstitusiya) 25, 57, 60 və 71-ci maddələri, "İnsan hüquqlarının və əsas
azadlıqların müdafiəsi haqqında” Konvensiyanın 6 və 7-ci maddələri
baxımından şərh olunmasını xahiş etmişdir.
Müraciətdən
və ona əlavə edilmiş sənədlərdən görünür ki, vətəndaş S.Qasımov qisas
almaq məqsədilə aralarında yaranmış mübahisə zəminində S.Xəlilovu qətlə
yetirmişdir. Gəncə Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin 12 aprel 2011-ci il
tarixli hökmü ilə S.Qasımov CM-in 120.1-ci maddəsi ilə təqsirli bilinib
cəzasını ümumi rejimli cəzaçəkmə müəssisəsində çəkməklə 11 il müddətinə
azadlıqdan məhrum etmə cəzasına məhkum edilmişdir.
Gəncə
Apellyasiya Məhkəməsinin Cinayət Kollegiyası hökmdən verilən
apellyasiya şikayətinə baxarkən CM-in 59.1.9-cu maddəsində nəzərdə
tutulan "könüllü gəlib təqsirini boynuna alma” və həmin Məcəllənin 60-cı
maddəsində nəzərdə tutulan "bu Məcəllənin 59.1.9 və 59.1.10-cu
maddələrində” müddəalarının şərh edilməsinə zərurət olduğu qənaətinə
gəlmişdir. Məhkəmə qeyd edir ki, göstərilən müddəaların eyni cür başa
düşülməməsi və müxtəlif qaydada tətbiq edilməsi məhkəmə təcrübəsində
fikir ayrılıqlarına səbəb olur.
Konstitusiya
Məhkəməsinin Plenumu hesab edir ki, sorğuda və müraciətdə qaldırılan
məsələlərin düzgün həll edilməsi üçün cəzanın təyin edilməsinin ümumi
əsasları kimi cəzanı yüngülləşdirən və ağırlaşdıran halların cinayət və
cinayət-prosessual hüquqi baxımdan araşdırılması zəruridir.
CM-in
vəzifələri sülhü və bəşəriyyətin təhlükəsizliyini təmin etməkdən, insan
və vətəndaş hüquq və azadlıqlarını, mülkiyyəti, iqtisadi fəaliyyəti,
ictimai qaydanı və ictimai təhlükəsizliyi, ətraf mühiti, Azərbaycan
Respublikasının konstitusiya quruluşunu cinayətkar qəsdlərdən
qorumaqdan, habelə cinayətlərin qarşısını almaqdan ibarətdir (CM-in 2-ci
maddəsi).
CM-in
ədalət prinsipindən bəhs edən 8-ci maddəsinə görə cinayət törətmiş şəxs
haqqında tətbiq edilən cəza cinayətin xarakterinə və ictimai
təhlükəlilik dərəcəsinə, onun törədilməsi şəraitinə və təqsirkarın
şəxsiyyətinə uyğun olmalıdır.
Cəzanın
təyin edilməsinin ümumi əsaslarını nəzərdə tutan CM-in 58-ci maddəsində
qeyd edilir ki, cinayət törətməkdə təqsirli bilinən şəxsə, bu
Məcəllənin Ümumi hissəsinin müddəaları nəzərə alınmaqla Xüsusi
hissəsinin müvafiq maddələrində nəzərdə tutulmuş hədlərdə ədalətli cəza
təyin edilir.
Cinayət
qanunvericiliyində cəzanı yüngülləşdirən və ağırlaşdıran halların
müəyyən edilməsi məhkəmə tərəfindən cəza hüdudları daxilində cəzanın
ədalətli təyin edilməsinə və təyin edilmiş cəzanın hər bir konkret halda
fərdiləşdirilməsinə xidmət edir. Belə ki, məhkəmə cinayət mühakimə
icraatı zamanı ittiham hökmü ilə cəza təyin edərkən törədilmiş cinayətin
xarakterini və ictimai təhlükəlilik dərəcəsini, təqsirkarın
şəxsiyyətini, o cümlədən cəzanı yüngülləşdirən və ağırlaşdıran halları,
habelə təyin olunmuş cəzanın şəxsin islah olunmasına və onun ailəsinin
həyat şəraitinə təsirini nəzərə almalıdır (CM-in 58.3-cü maddəsi). Bu
baxımdan cəzanı yüngülləşdirən halların düzgün müəyyən olunması xüsusi
əhəmiyyət kəsb edir.
Qanunverici
CM-in 59.1.1-59.1.10-cu maddələrində cəzanı yüngülləşdirən halların tam
olmayan siyahısını müəyyən etmişdir. CM-də bu hallardan başqa cəzanı
yüngülləşdirən digər halların nəzərə alınmasının mümkünlüyü də
göstərilmişdir.
Beləliklə,
CM-in 59-cu maddəsinin məzmunundan görünür ki, cəzanı yüngülləşdirən
hal təqsirkarın şəxsiyyətinə, törədilmiş cinayətə aid olan və müvafiq
olaraq cinayət törədənin özünün və cinayət əməlinin təhlükəliliyini
azaldan və cinayət tərkibindən kənarda qalan müxtəlif hallardır.
CM-in 59.1.9-cu maddəsində "könüllü gəlib təqsirini boynuna alma” cəzanı yüngülləşdirən hallardan biri kimi müəyyən edilmişdir.
Qeyd
olunmalıdır ki, könüllü gəlib təqsirini boynuna alma heç bir
məcburiyyət olmadan təqsirkar şəxsin könüllü olaraq öz-özünü istintaq,
təhqiqat və əməliyyat axtarış fəaliyyətini həyata keçirən orqanlara və
ya digər dövlət orqanına təqdim etməsini, törədilmiş və ya hazırlanan
cinayət və ya həmin cinayətdə iştirak etməsi barədə bu orqanlara dürüst
məlumat verməsini ehtiva edir. Həmçinin cinayətin açılmasına fəal kömək
göstərmək törədilmiş cinayətlə əlaqədar şəxsin ona məlum olan bütün
hallar haqqında istintaq zamanı düzgün ifadə verməsində, cinayətin
iştirakçılarının, habelə cinayət yolu ilə əldə edilmiş predmetlərin,
yaxud alət və vasitələrin tapılmasında, cinayətin izinin aşkar
edilməsində istintaq orqanlarına kömək göstərməsində ifadə olunur.
Nəzərə
alınmalıdır ki, könüllü gəlib təqsirini boynuna alma hər bir konkret
halda səmimi peşmançılıqla birbaşa bağlı olmasa da, şəxsin özünü
istintaq və təhqiqat orqanına könüllü təqdim etməsi, törədilmiş və ya
hazırlanan cinayət yaxud onda iştirakı barədə düzgün məlumatlar verməsi
müəyyən dərəcədə onun səmimiliyinin göstəricisidir. Şəxsin könüllü gəlib
təqsirini boynuna almasının səmimi peşmançılıq, təqsirin etirafı və ya
öz davranışının qınanması halları ilə də müşayiət olunması istisna
edilmir.
Xüsusilə
vurğulanmalıdır ki, könüllü gəlib təqsirini boynuna alma şəxsin
istintaq, təhqiqat və ya digər dövlət orqanına müəyyən təsir və təzyiq
tədbirlərinin nəticəsində deyil, könüllü gəlməsindən və törədilmiş və ya
hazırlanan cinayət, yaxud da onda iştirakı barədə düzgün məlumat
verməsindən ibarət olmalıdır. Bu mənada nəzərə almaq lazımdır ki,
müəyyən təsir və təzyiq nəticəsində şəxsin öz təqsirini boynuna alması
və şübhəli şəxs kimi saxlandığı zaman cinayət hadisəsini törətməkdə
iştirak etməsini etiraf etməsi halları könüllü gəlib təqsirini boynuna
alma kimi qiymətləndirilə bilməz. Həmçinin nəzərdən qaçırılmamalıdır ki,
CM-in 66-cı maddəsinə uyğun olaraq cinayətlərin məcmusu üzrə cəza təyin
edilərkən yüngülləşdirici hal kimi könüllü gəlib təqsirini boynuna alma
yalnız təqsirkarın özünün etiraf etdiyi cinayətlərlə əlaqədar
olmalıdır.
Konstitusiya
Məhkəməsinin Plenumu könüllülük meyarı ilə bağlı formalaşdırdığı hüquqi
mövqelərə istinad edilməsini zəruri hesab edir.
Belə
ki, Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu "Azərbaycan Respublikası
Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 92.12-ci maddəsinin bəzi müddəalarının
şərh edilməsinə dair” 20 may 2011-ci il tarixli Qərarında könüllülüyü
şəxsin öz təşəbbüsü ilə əlaqələndirmiş və ona edilən hər hansı bir
təsirin (psixi və ya fiziki) qeyri-qanuni olması qənaətinə gəlmişdir.
Göstərilənlərlə
yanaşı, qeyd olunmalıdır ki, könüllülük özü-özlüyündə şəxsin öz
hərəkətlərinə şüurlu şəkildə yanaşması ilə bağlı olduğundan, bu zaman
onun iradəsinə zidd hər hansı formada məcburi xarakter daşıyan
hərəkətlər yolverilməzdir. Bu isə cinayət prosesini həyata keçirən
orqanın üzərinə könüllülüyün məcburi olmamasının hərtərəfli
araşdırılması vəzifəsini qoyur. Hər bir halda "könüllülük” məsələsi
ciddi araşdırılmalı və könüllü gəlib təqsirini boynuna alma halının
mövcud olub-olmaması məsələsinə baxarkən məhkəmələr təqsirkarın bu
barədə istintaq və ya təhqiqat orqanına ərizə və ya hər hansı formada
məlumat verməsinin könüllü olduğunu yoxlamalıdırlar.
Azərbaycan
Respublikası Ali Məhkəməsi (bundan sonra – Ali Məhkəmə) Plenumunun
"Məhkəmələr tərəfindən cinayət cəzalarının təyin edilməsi təcrübəsi
haqqında” 25 iyun 2003-cü il tarixli qərarının 4-cü bəndində
göstərilmişdir ki, "...CM-in 59.1.9-cu maddəsində nəzərdə tutulan
könüllü gəlib təqsirini boynuna alma halının mövcud olub-olmaması
məsələsinə baxarkən məhkəmələr təqsirkarın bu barədə istintaq və ya
təhqiqat orqanına ərizə və ya hər hansı formada məlumat verməsinin
könüllü olduğunu yoxlamalıdırlar.”
Göstərilənlərlə
əlaqədar Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu hesab edir ki, CM-in
59.1.9-cu maddəsinin"könüllü gəlib təqsirini boynuna alma” müddəası
şəxsin azad, könüllü surətdə (hər hansı bir psixi və ya fiziki təsirə
məruz qalmadan) istintaq, təhqiqat və əməliyyat axtarış fəaliyyətini
həyata keçirən orqanlara və ya digər dövlət orqanına gələrək törədilmiş
və ya hazırlanan cinayətdə iştirak etməsi barədə yazılı və ya şifahi
şəkildə məlumat verməsi kimi qəbul edilməlidir.
Konstitusiya
Məhkəməsinin Plenumu aşağıdakı halların şəxsin könüllü gəlib təqsirini
boynuna alması kimi qiymətləndirilməsini mümkün hesab edir:
·
cinayət hadisəsi və onu törədənin şəxsiyyəti hüquq-mühafizə
orqanlarına məlum olmadıqda şəxsin könüllü gəlib təqsirini boynuna
alması;
·
cinayət, cinayət prosesini həyata keçirən orqanlara məlum olsa da,
həmin cinayəti törətmiş şəxsin müəyyən olunmadığı halda şəxsin könüllü
gəlib təqsirini boynuna alması;
·
hüquq-mühafizə orqanlarına törədilmiş cinayət və onu törədən şəxsin
məlum olması, lakin onun tapılması üçün əməliyyat-axtarış tədbirlərinin
heç bir nəticə vermədiyi halda şəxsin könüllü gəlib təqsirini boynuna
alması;
·
hüquq-mühafizə orqanlarına törədilmiş cinayət və onu törədən şəxsin
məlum olması, lakin şəxsin özünün ifşa olunmasını bilmədən könüllü gəlib
təqsirini boynuna alması;
·
açıq-aşkar cinayət törətdikdən dərhal sonra şəxsin hüquq mühafizə
orqanlarına və ya digər dövlət orqanına könüllü gəlib təqsirini boynuna
alması (bu zaman cinayətin şahidləri olmuş şəxslərin təqsirkarın hüquq
mühafizə orqanlarına gedib çatanadək onun barəsində xəbər vermələri,
habelə xəsarət alaraq tibb müəssisəsinə yerləşdirilmiş zərər çəkmiş şəxs
haqqında və ya onun sözlərindən cinayətin halları barədə həmin
müəssisədən hüquq-mühafizə orqanlarına məlumat verilməsi qeyd olunan
nəticəyə gəlməyə mane olmamalıdır);
· cinayət məsuliyyətinə alınmış şəxsin istintaq orqanlarına məlum olmayan başqa cinayətləri də törətdiyini bildirməsi.
Konstitusiya
Məhkəməsinin Plenumu könüllü gəlib təqsirini boynuna alma barədə şəxsin
hərəkətinin cinayət-prosessual qaydada rəsmiləşdirilməsinin həyata
keçirilməsini tənzimləyən CPM-in bir sıra müddəalarının təhlilini zəruri
hesab edir.
CPM-də
cinayət işinin başlanmasına səbəb kimi müxtəlif subyektlərdən (fiziki,
hüquqi şəxslər və vəzifəli şəxslər) və kütləvi informasiya
vasitələrindən cinayət hadisəsi barədə daxil olmuş məlumatlar
göstərilmişdir.Belə ki, CPM-in 204.1-ci maddəsinə əsasən törədilmiş və
ya hazırlanan cinayət haqqında cinayət işinin başlanması üçün səbəb
hesab edilən fiziki şəxslərin məlumatları yazılı və ya şifahi şəkildə
ola bilər. Həmin Məcəllənin 204.7-ci maddəsinə görə isə 204.1, 204.2,
204.4 və 204.5-ci maddələrində nəzərdə tutulmuş qaydalar könüllü gəlib
təqsirini boynuna alma halında cinayət işinin başlanması üçün əsaslardan
biri hesab edilir.
Göründüyü
kimi, könüllü gəlib təqsirini boynuna alma haqqında ərizə yazılı və ya
şifahi ola bilər. Şifahi ərizə zamanı CPM-in 204.2-ci maddəsində
göstərilmiş qaydada ayrıca protokol tərtib edilməlidir. Protokol və
yazılı ərizə, ərizəni verən və onu qəbul edən şəxs tərəfindən
imzalanmalıdır.
Eyni
zamanda, bu qaydaya riayət edilməməsi nəticəsində könüllü gəlib
təqsirini boynuna alan şəxsin haqqında rəsmiləşdirmənin aparılmaması
aşkar edildikdə, konüllü gəlib təqsirini boynuna almanın mövcud
olub-olmaması faktı cinayət prosesini həyata keçirən orqanlar tərəfindən
icraatlarında olan cinayət işində və ya cinayət təqibi ilə bağlı digər
materiallarda olan sübutlar əsasında araşdırıb müəyyən etməlidir.
Sorğuda
qaldırılan digər məsələ, yəni cinayət törətmiş şəxsin istintaq və ya
təhqiqat orqanına könüllü gələrək yazılı və ya şifahi şəkildə törətdiyi
cinayəti etiraf edib təqsirini boynuna alması, lakin cinayət mühakimə
icraatının sonrakı mərhələlərində törətdiyi cinayət əməlini etiraf
etməməsinə görə məhkəmə tərəfindən onun könüllü gəlib təqsirini boynuna
alması faktının cəzanı yüngülləşdirən hal kimi nəzərə alınmaması ilə
bağlıdır.
Bununla
əlaqədar, Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu qeyd edir ki, cinayət
mühakimə icraatının sonrakı mərhələlərində şəxsin törətdiyi cinayət
əməlini etiraf etməməsi könüllü gəlib təqsirini boynuna almanın cəzanın
təyin edilməsi zamanı cəzanı yüngülləşdirən hal kimi nəzərə alınmaması
ilə nəticələnməməlidir. Könüllü təqsirini boynuna alma cinayət törətmiş
şəxs tərəfindən təzyiqsiz və şüurlu şəkildə edilən hərəkətdir. Buna görə
də, icraatın sonrakı mərhələlərində şəxsin öz ifadələrini etiraf
etməməsi, məhkəmələr tərəfindən könüllü gəlib təqsirini boynuna almanın
cəzanı yüngülləşdirən hal kimi qiymətləndirilməməsi üçün əsas ola
bilməz.
Həmçinin
nəzərə alınmalıdır ki, könüllü gəlib təqsirini boynuna alma istintaq
hərəkəti olmadığından (CPM-in 134-cü maddəsi) və CPM-in 124.2-ci
maddəsində göstərilən sübutlara aid edilmədiyindən yalnız cinayət
haqqında verilmiş məlumat hesab edilə bilər (CPM-in 204-cü maddəsi). Bu
halda şəxsin təqsirli olub-olmaması həmin məlumata əsasən deyil, iş üzrə
toplanmış və araşdırılmış sübutlara əsasən müəyyən edilməlidir. Digər
tərəfdən isə şəxsin yalnız ilkin etirafı onun cinayətin törədilməsində
təqsirli olmasına dəlalət etmir və həmin etiraf sübutlarla təsdiq
edilməlidir.
Beləliklə,
cinayət törətmiş şəxsin könüllü gəlib təqsirini boynuna alması
cinayət-prosessual qanunvericilikdə sübut kimi deyil, cəzanı
yüngülləşdirən hal kimi nəzərdə tutulduğundan təqsirləndirilən şəxsin
məhkəmə araşdırması zamanı öz təqsirini inkar etməsi həmin halın cəzanı
yüngülləşdirən hal kimi qəbul edilməsinə mane olmur.
Sorğu
və müraciətdə şərh edilməsi xahiş olunan CM-in 60-cı maddəsinin tətbiqi
üçün həmin Məcəllənin 59.1.9 və 59.1.10-cu maddələrində nəzərdə tutulan
yüngülləşdirici hallardan birinin olmasının kifayət edib-etməməsi və ya
hər iki maddədə göstərilən halların birlikdə olması məsələsi ilə
əlaqədar aşağıdakılar qeyd olunmalıdır. Belə ki, Konstitusiya
Məhkəməsinin Plenumu bir sıra Qərarlarında qanunverici tərəfindən hər
hansı bir ictimai münasibətlərin tənzimlənməsinə dair normativ-hüquqi
aktlar qəbul edilərkən hüquqi dövlətin ali prinsiplərindən olan
mütənasiblik, hüquqi müəyyənlik, tarazlıq prinsiplərinə riayət
edilməsinin vacibliyini vurğulamışdır. Sözügedən prinsiplər "Normativ
hüquqi aktlar haqqında” Azərbaycan Respublikasının 2010-cu il 21 dekabr
tarixli Konstitusiya Qanununun 8-ci maddəsində normayaratma
fəaliyyətinin əsas başlanğıcları kimi təsbit olunmuşlar.
Konstitusiya
Məhkəməsi Plenumunun hüquqi müəyyənlik prinsipinin mahiyyəti və
əhəmiyyəti barədə formalaşdırdığı hüquqi mövqeyinə görə, hüquqi
müəyyənlik prinsipi hüququn aliliyinin əsas xüsusiyyətlərindən biri kimi
çıxış edir. Hər bir qanunun və ya onun hər hansı bir müddəasının hüquqi
müəyyənlik prinsipinə cavab verməsi olduqca vacibdir. Bunun təmin
edilməsi üçün hüquq normaları birmənalı və aydın olmalıdır. Bu isə öz
növbəsində hər kəsə onun hüquq və azadlıqlarını müdafiə edəcəyinə, hüquq
tətbiq edənin hərəkətlərinin isə qabaqcadan bilməsinə imkan verməlidir.
Bu umumi hüquq prinsipindən irəli gələrək, Konstitusiya Məhkəməsinin
Plenumu hesab edir ki, cinayət törətməkdə təqsirli bilinən şəxsin
vəziyyətini yüngülləşdirən və cəza təyini zamanı əhəmiyyət kəsb edən
cinayət qanununun müvafiq müddəası qeyri-müəyyən və ikimənalı
olmamalıdır.
CM-in
59.1.9 və 59.1.10-cu maddələrində nəzərdə tutulan cəzanı yüngülləşdirən
halların hər biri təqsirin fərqli formalarını, müxtəlif növ cinayətləri
xarakterizə edir. Belə ki, CM-in 59.1.9-cu maddəsində nəzərdə tutulan
hallar daha çox təqsirin qəsd formasında, iştirakçılıqla törədilən
cinayətləri, CM-in 59.1.10-cu maddəsində nəzərdə tutulan hallar isə bir
qayda olaraq, ehtiyatsızlıqdan törədilən cinayətləri səciyyələndirir.
Buradan aydın olur ki, qanunverici CM-in 60-cı maddəsinin tətbiqi üçün
CM-in 59.1.9 və 59.1.10-cu maddələrində nəzərdə tutulan halların mütləq
qaydada məcmu halında mövcud olmasını şərtləndirmir, təqsirin
formasından, cinayətin xarakterindən asılı olaraq bu maddələrdə nəzərdə
tutulan halların müstəqil olaraq tətbiqini də mümkün edir.
Nəzərə
alınmalıdır ki, məsələ ilə əlaqədar Ali Məhkəmə "Məhkəmələr tərəfindən
cinayət cəzalarının təyin edilməsi təcrübəsi haqqında” 25 iyun 2003-cü
il tarixli qərarının 5-ci bəndində qeyd etmişdir ki, "Qanunun mənasına
görə CM-in 60-cı maddəsində müəyyən olunan qaydalar 59.1.9 və 59.1.10-cu
maddələrində göstərilən cəzanı yüngülləşdirən hallardan ən azı birinin
olduğu təqdirdə, həm də cəzanı ağırlaşdıran hallar olmadıqda tətbiq
oluna bilər”.
Sorğuda
qaldırılan digər məsələ ilə bağlı Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu
qeyd edir ki, CM-in 60-cı maddəsində cəzanı yüngülləşdirən hallar
olduqda qanunverici tərəfindən cəzanın təyin edilməsi qaydasının
müəyyənləşdirilməsi cinayət qanununun əsas başlanğıclarından olan
humanizm prinsipindən irəli gəlir. Buna dair cinayət qanunvericiliyinin
tələbi ondan ibarətdir ki, cinayət törətmiş şəxsə tətbiq edilən cəza və
digər cinayət-hüquqi xarakterli tədbirlər cismani əzab vermək və ya
insan ləyaqətini alçaltmaq məqsədi daşıya bilməz. Cinayət törədən şəxs
barəsində humanizm prinsipi təqsirkara nisbətən yüngül cəza növünü
seçmək və tətbiq etməklə cəzanın məqsədinə nail olmanı nəzərdə tutur.
Lakin
cəza təyini zamanı CM-in 60-cı maddəsini tətbiq edərkən hakim, cəza
təyininin təməlində duran ədalət və humanizm prinsipləri arasındakı
sərhədi dəqiq müəyyənləşdirməli, nümayiş etdirdiyi humanizm ədalətsiz
cəza təyininə gətirib çıxarmamalıdır.
Cinayət
törətmiş şəxs haqqında tətbiq edilən cəza və ya digər cinayət-hüquqi
xarakterli tədbirlər ədalətli olmalıdır, yəni cinayətin xarakterinə və
ictimai təhlükəlilik dərəcəsinə, onun törədilməsi hallarına və cinayət
törətməkdə təqsirli bilinən şəxsin şəxsiyyətinə uyğun olmalıdır (CM-in
8.1-ci maddələri).
Yuxarıda
qeyd olunduğu kimi, məhkəmə cinayət törətməkdə təqsirli bilinən şəxsə
CM-in Ümumi hissəsinin müddəaları nəzərə alınmaqla, Xüsusi hissəsinin
müvafiq maddələrində nəzərdə tutulmuş hədlərdə ədalətli cəza təyin
etməlidir. Ədalətli cəzanın təyin edilməsi ilk öncə cəzanın məqsədinə,
yəni sosial ədalətin bərpasına, məhkumun islah edilməsinə və həm
məhkumlar, həm də başqa şəxslər tərəfindən yeni cinayətlərin
törədilməsinin qarşısının alınmasına nail olmaq sahəsində mühüm
vasitədir.
CM-də
müstəsna cəza növü olan ömürlük azadlıqdan məhrum etmə cəzası yalnız
sülh və insanlıq əleyhinə, müharibə cinayətləri ilə əlaqədar, şəxsiyyət,
ictimai təhlükəsizlik və ictimai qayda, dövlət hakimiyyəti əleyhinə
törədilmiş xüsusilə ağır cinayətlərə görə nəzərdə tutulmuşdur (CM-in
100.2, 103, 105, 108, 116, 120.2, 274-cü və s. maddələri). Bu növ cəza,
əməlin xarakteri və ictimai təhlükəlilik dərəcəsinin xüsusilə yüksək
olması və cinayət törədənin şəxsiyyəti nəzərə alınaraq islah olunma
ehtimalı az olan şəxslərə təyin edilir.
Lakin
bu halda da qanunverici şəxsiyyətin ləyaqətini əsas götürərək
azadlıqdan məhrum etmənin ən azı 25 ilini həqiqətən çəkdikdən sonra
ömürlük azadlıqdan məhrum etmə növündə cəza çəkən məhkumun cəzasına
yenidən baxılma imkanını təsbit etmişdir (CM-in 57.3-cü maddəsi).
CM-in
60-cı maddəsinə əsasən bu Məcəllənin 59.1.9 və 59.1.10-cu maddələrində
göstərilən cəzanı yüngülləşdirən hallar olduqda və əgər cəzanı
ağırlaşdıran hallar yoxdursa, təyin olunan cəzanın müddəti və ya həcmi
bu Məcəllənin Xüsusi hissəsinin müvafiq maddəsində nəzərdə tutulmuş daha
ciddi cəza növünün son həddinin dörddə üçündən artıq ola bilməz.
Konstitusiya
Məhkəməsinin Plenumu qeyd edir ki, ömürlük azadlıqdan məhrum etmə
növündə cəzaya məhkum olunmuş şəxs barəsində CM-in 60-cı maddəsinin
tətbiq edilməsi bu cəza növü təyin edildiyi gündən müddətsiz olduğundan
və bununla da cəza müddətinin dörddə üçünün hesablanmasının imkansız
olması səbəbindən mümkün deyildir.
Eyni
zamanda, CM-in Xüsusi hissəsinin maddələrinin sanksiyasında ömürlük
azadlıqdan məhrum etmə cəzası ilə yanaşı nəzərdə tutulmuş daha yüngül
cəza növü (azadlıqdan müəyyən müddətə məhrum etmə və s.) təyin edilən
zaman CM-in 60-cı maddəsi tətbiq edilə bilməz. Belə ki, həmin maddələrin
sanksiyasında daha ciddi cəza növü məhz ömürlük azadlıqdan məhrum etmə
cəzası olduğundan bu növdə cəzanın dörddə üçünün hesablanması da
qeyri-mümkündür.
Göstərilənlərlə
yanaşı, Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu hesab edir ki, cinayət
qanunvericiliyinin cəzanı yüngülləşdirən hallar olduqda cəzanın təyin
edilməsinə dair müddəası təkmilləşdirilməli, CM-in 60-cı maddəsinin
ömürlük azadlıqdan məhrum etmə növündə cəza nəzərdə tutulan maddələrə
münasibətdə tətbiq edilməsinə dair qeyri-müəyyənlik qanunverici orqan
tərəfindən aradan qaldırılmalıdır.
Yuxarıda göstərilənlərə əsasən Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu belə nəticəyə gəlir ki:
-
CM-in 59.1.9-cu maddəsinin"könüllü gəlib təqsirini boynuna alma”
müddəası törədilmiş və ya hazırlanan cinayətdə iştirak etməsi barədə
şəxsin azad və könüllü surətdə (hər hansı bir psixi və ya fiziki təsirə
məruz qalmadan) istintaq, təhqiqat və əməliyyat axtarış fəaliyyətini
həyata keçirən orqanlara və ya digər dövlət orqanına gələrək yazılı və
ya şifahi şəkildə məlumat verməsi kimi qəbul edilməlidir.
-
Cinayət törətmiş şəxsin könüllü surətdə istintaq, təhqiqat və əməliyyat
axtarış fəaliyyətini həyata keçirən orqanlara və ya digər dövlət
orqanına gələrək yazılı və ya şifahi şəkildə törətdiyi cinayəti etiraf
edərək təqsirini boynuna alması, cinayət mühakimə icraatının sonrakı
mərhələlərində öz təqsirini inkar etməsindən asılı olmayaraq, məhkəmələr
tərəfindən cəzanı yüngülləşdirən hal kimi nəzərə alınmalıdır.
-
CM-in 60-cı maddəsində qeyd olunan "bu Məcəllənin 59.1.9 və 59.1.10-cu
maddələrində” müddəası bu maddələrdə nəzərdə tutulan halların həm məcmu
şəklində, həm də təqsirin formasından, cinayətin xarakterindən asılı
olaraq müstəqil tətbiqini nəzərdə tutur.
-
Ömürlük azadlıqdan məhrum etmə cəzası nəzərdə tutulan cinayətlər üzrə
CM-in 60-cı maddəsinin tətbiq olunması ilə bağlı Konstitusiya Məhkəməsi
Plenumunun hüquqi mövqeyinin cinayət qanunvericiliyinin
təkmilləşdirilməsi zamanı nəzərə alınması Azərbaycan Respublikasının
Milli Məclisinə tövsiyə edilməlidir.
Azərbaycan
Respublikası Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin IV və VI hissələrini,
"Konstitusiya Məhkəməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 60,
62, 63, 65-67 və 69-cu maddələrini rəhbər tutaraq, Azərbaycan
Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu
QƏRARA ALDI:
1.
Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 59.1.9-cu
maddəsinin"könüllü gəlib təqsirini boynuna alma” müddəası törədilmiş və
ya hazırlanan cinayətdə iştirak etməsi barədə şəxsin azad və könüllü
surətdə (hər hansı bir psixi və ya fiziki təsirə məruz qalmadan)
istintaq, təhqiqat və əməliyyat axtarış fəaliyyətini həyata keçirən
orqanlara və ya digər dövlət orqanına gələrək yazılı və ya şifahi
şəkildə məlumat verməsi kimi qəbul edilməlidir.
2.
Cinayət törətmiş şəxsin könüllü surətdə istintaq, təhqiqat və əməliyyat
axtarış fəaliyyətini həyata keçirən orqanlara və ya digər dövlət
orqanına gələrək yazılı və ya şifahi şəkildə törətdiyi cinayəti etiraf
edərək təqsirini boynuna alması, cinayət mühakimə icraatının sonrakı
mərhələlərində öz təqsirini inkar etməsindən asılı olmayaraq, məhkəmələr
tərəfindən cəzanı yüngülləşdirən hal kimi nəzərə alınmalıdır.
3.
Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 60-cı maddəsində qeyd
olunan "bu Məcəllənin 59.1.9 və 59.1.10-cu maddələrində” müddəası bu
maddələrdə nəzərdə tutulan halların həm məcmu şəklində, həm də təqsirin
formasından, cinayətin xarakterindən asılı olaraq müstəqil tətbiqini
nəzərdə tutur.
4.
Ömürlük azadlıqdan məhrum etmə cəzası nəzərdə tutulan cinayətlər üzrə
Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 60-cı maddəsinin tətbiq
olunması ilə bağlı Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun hüquqi mövqeyinin
cinayət qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsi zamanı nəzərə alınması
Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə tövsiyə edilsin.
5. Qərar dərc olunduğu gündən qüvvəyə minir.
6.
Qərar «Azərbaycan», «Respublika», «Xalq qəzeti», «Bakinski raboçi»
qəzetlərində və «Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin
Məlumatı»nda dərc edilsin.
7. Qərar qətidir, heç bir orqan və ya şəxs tərəfindən ləğv edilə, dəyişdirilə və ya rəsmi təfsir oluna bilməz.
Sədr Fərhad Abdullayev
|